Sözlüklerde Hamam ve Hamam Terimleri

Türkçede hamamla ilgili sözcükler ve deyişlere, terimlere bakınca, hamamın, gündelik yaşamın içinde, nice zamandır, nasıl bir yer etmiş olduğuna dair bir fikir edinmek de kolay oluyor. Bilmecelerde, masallarda ve türkülerde vb. yer alıyor. Bu nedenle, önce aklımıza gelen sözcüklerden bir liste yaptık.

Sonra bu sözcükler için, çeşitli sözlüklerden tanımlarına, bu sözcüklerin geçtiği deyimlere, argo kullanımlara baktık. Bu vesile ile hamam sözcüğünün Arapçadaki çok sıcak, aşırı sıcak olan yer anlamına gelen hemm sözcüğünden geldiğini öğrendik. Sözcük açıklamaları ve literatürden alınan örneklerin bazıları, oldukça cinsiyetçi ve erkek egemen bir toplumun terimleri olsa da, terimlerin toplumsal ve geçmişten beri kullanılan biçimlerine dair bir açıklama olacağı düşüncesiyle, bu terimleri, sözlüklerden olduğu gibi aldık. Bu aktarma sırsında sözlüklerin başında yazılmış kurallara göre yapılmış işaretlemeleri ve yazma biçimini de olduğu gibi koruduk; ama çok yer kaplayacağı için, işaretlerle ilgili açıklamaları, buraya almadık.

Türkçe Sözlük 1 A-K (1987), Türk Dil Kurumu, AÜ basımevi, 7. Genişletilmiş baskı, Ankara Hamam a. Ar. Yıkanacak yer, yunak, ısıdam: Çarşı hamamı. “Banyosuz, duşlu, avuç içi gibi bir aralıktı hamam” O. Rıfat. Hamam gibi pek sıcak. Hamam takımı hamamda kullanılan havlu, kese, tas gibi gerekli araçlar. Hamam yapmak yıkanmak. Hamama giren terler bir işe girişen kimse, o işin güçlüklerini ya da masraflarını göze almalıdır. Hamamın namusunu kurtarmak görünüşü kurtarmaya yönelen bir takım yersiz çarelere başvurarak kötü bilinen bir yere onur kazandırmaya çalışmak.

Hamamanası, nı b.a. 1. Kadınlar hamamında çalışanları yöneten kadın. 2. mec. İri yarı şişman kadın.
Hamamböceği, ni b.a. hayb. Hamamböceğigillerden, temiz tutulmayan yerlerde üreyen zararlı bir böcek (Biatat orientalis).

Hamamcı a. Hamam işleten kimse. Hamamcı olmak (argo) gusül aptesti alması gerekmek. Hamamcılık a. Hamamcı olma durumu ya da hamamcının işi.

Hamamlık a. Kimi evlerde yıkanmak için ayrılmış, çoğunlukla içi ve yanları çinko ile kaplı, dolaba benzer yer.
Hamamotu,-nu b. a. Vücuttaki gereksiz kılları almak için çamur kıvamına getirilip sürülen
toz: “Hamamotuyla, bacağının tüylerini aldı.” – Füruzan.
Hamamtası,-nı b. a. Yıkanırken su dökünmeye yarayan tas.

Andreas Tietze (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, cilt 2, OAW, Wien
Hammam hamam hamamla-‘hamama götürüp yıkanmasına yardım etmek’: * Kapuda yenge onları bekler. Sonra kızı hamamlarlar. Oğlan da hamamlanır. Yenge bahşişini alır. (H.Z. Koşay 1944. S.281). hammamlı/ hammamlık ‘hamam icap ettiren ücret’:* Gerekdür ki ol kızı sana nikah edevüz, bu gece bile olasın, sabah ona tallakın viresin. Hammamlık sana on dinar-ı zer-i surh vereler. (Ferc v.118a)

Hamam kızdı ‘bir çocuk oyunun adı’

İsmet Zeki Eyuboğlu (1995), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 3. Basım, İstanbul
Hamam, ar. hammam (sıcak yer, yıkanma yeri)dan hamam

Ar. hemm (çok sıcak, aşırı sıcak olan yer),Türkçeye islam dini etkisiyle geçti. Tr. Yunak...
Hamamın üçtür kurnası,
Üçünde üç kız yunası Üç kızın biri benim olası
A benim esmer güzelim
Hlt.
Hamamanası, hamamböceği, hamamcı, hamamcılık, hamamoğlanı, hamamotu, hamamtası...

Hulki Aktunç (1990), Büyük Argo Sözlüğü Tanıklıklarıyla, YKY, 7. Baskı, İstanbul
Hamam (ar.) (okulda) disiplin kurulu
Hamamcı Cinsel ilişkiye girdiği ya da mastürbasyon yapıp cinsel doyuma ulaştığı için boy abdesti alması gereken kimse: “Çünkü koğuşlar dolusu ve onca zamandır kadınsız kalmış suçlu ya da suçlu sanığı erkekler sık sık hamamcı olmanın bir yolunu buluyorlardı.” (Azizi Nesin, Surname) Hamam oğlanı (ar. türk.) edilgin eşcinsel erkek. “Nedir o öyle hamam oğlanı gibi bıyıklarını kesmişsin?” (Hasan Ali Yücel, Geçtiğim günlerden) “Erkek odur ki yavri, karı kendiliğinden gider ona... bana geldiği gibi.... Anladın mı hamam oğlanı?” (Necmettin Onur, Arap Abdo)

Hamam parası (ar. fars, pare’den türk)( erkek eşcinseller arasındaki cinsel ilişkiden sonra) aktif olanın edilgin eşcinsele verdiği para: “Hadi gidelim, dedi İsmail, başını salladı, kalk, hamam parası benden.” (Muzaffer Buyrukçu, Cehennem) (Bir oyunda, kumarda, parayla ilgili bir ilişkide) verilen para kast edilerek karşındakinin onurunu kırmak, aşağılamak için kullanılır: “Vay hamam parası ha! Hamam parası ha! Ulan, bu söze, bizim oralarda adam vururlar be!”(Azizi Nesin, Surname)

Sevan Nişanyan (2002), Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Everest Yayınları, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 4. Baskı, İstanbul Hamam GüIS, İrşM, YusZxiv. Ar. Hammam “çok ısıtan” ılıca, kaplıca, HUMMA

Kaplıca [TTü] Men xvii üstü çatıyla örtülü termal banyo Tü kaplı ılıca a. a. KAP

Neslihan Sönmez (1997), Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü, YEM Yayın, İstanbul Hamamcıyan (AY): Taş duvar derzlerinin su geçirmemesi için ketenli harç ile sıvanıp perdahlanması işini yapan ve özellikle hamam, sarnıç, su yolları inşaatında uzmanlaşmış işçiler grubu.

Doğan Hasol (1998); Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, YEM Yayınları,7. Baskı, İstanbul
Hamam ar. 1. Halkın yıkanma gereksinmeni karşılayan genel bina.

2. Evlerde yıkanmaya ayrılmış küçük oda, banyo. Hamam sözcüğü günümüzde daha çok çarşı hamamları için kullanılmaktadır. Bunlar özel düzenlerle ısıtılan, sıcak, soğuk akarsuyu olan, kapalı kagir yapılardır. Geleneksel Türk hamamı üç bölümdür: a. Soyunma, b. yıkanma c. Külhan. Soyunma bölümüne soyunmalık veya cemagah (camekan) denilir. Yıkanma bölümü de soğukluk ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelir. Yıkanma bölümünde kurnabaşı denilen yıkanma yerleri, halvet denilen kapalı yalnız yıkanma hücreleri, üzerine uzanıp ter dökülen göbektaşı bulunur. Hamamın iç bölümleri külhandan gelen ve kanallarla döşemenin altını dolaşan sıcak gazla ısıtılır. Göbektaşının altındaki yeri bu gazla çok ısıtıldığından, buraya cehennem denir. Sıcak gaz duvarların içinden de geçerek tütekliklerden dışarı çıkar. Roma mimarisinde çok önemli bir yeri olan Roma hamamı ise anıtsal bir görünümdedir. Bir yeraltı ısıtma sistemiyle ısıtılır, ısı duvarlar arasındaki boşluklardan ya da tuğla boşluklarından yayılır. Roma hamamı genellikle şu bölümlerden meydana gelir:

a. apoditeryum (soyunmalık)
b. frigidaryum (soğukluk)
c. tepidaryum (kuru ılıklık)
d. kaldaryum (nemli sıcaklık)
e. sudatoryum (buhar banyosu)

bkz. Halvet, külhan, soğukluk, soyunmalık, tüteklik. Hamam fanusu filgözü
Hamam odası eski Türk konaklarında hamamların soyunma odası, camekan odası.

Çifte hamam kadın ve erkeklerin aynı zamanda ayrı ayrı yararlanabilmesi için yapılmış ikiz hamam. Fin hamamı sauna.
Hamamcı eskiden hamam, sarnıç, su yolu, lağım gibi su yapılarında çalışan duvarcı ustalarına verilen ad.
Hamamçe Far. Esk. küçük hamam.
Halvet,-ti Ar. 1. Hamamlarda tek kurnalı yıkanma hücresi 2. Tapınmak için insanın içine girip yalnız kaldığı oda.
Soğuk halvet Soğukluk
Halvetgah Ar. Eski evlerde odaların içinde, küçük eyvanı andırı hücre. Buraya çokluk yatak konur ve önü bir perde le kapatılırdı.
Tüteklik Hamamlarda duvar içinde bırakılmış olan dar duman bacalarına verilen ad, “dühenk. Külhandan gelen sıcak gazlar cehennemden geçerek hamamın iç bölümlerini ısıttıktan sonra tütekliklerden dışarı çıkarlar.

Külhan far. Hamamların içini veya suyunu ısıtan, kapalı ve geniş ocak. Külhan hamamın ısınma merkezi olup, burada ateşlik, soğuk ve sıcak su depoları bulunur.

*

Bu sözlük açıklamalarında da geçen terimlere ve bunun dışında aklımıza gelen diğer terimlere, adlara, bileşik adlara da baktık. Bunlar da (belki özellikle bunlar) hamamın gündelik toplumsal yaşamda, ya da kutlamalarda/ törenlerde, bayramlarda vb. yaşamda nasıl köklü bir yeri olduğunu gösteriyor.

Bu listenin gösterdiği diğer bir özellik, hamamın hem temizlikle hem de cinsellikle ilgili yönü. Hamam kültürü, biraz temizlik, biraz keyif ve biraz da cinsel zevklerle yoğrularak, kentsel yaşamın içinde yer alan, güçlü bir öge olarak beliriyor. Ayrıca türkülerde, bilmecelerde ve diğer folklorik materyalde, tam olarak içine giremediğimiz kadar çok sayıda hamam veya hamamı anıştıran sözcük var...

Hamam ve gündelik yaşam

Özel günlere özgü hamamlar

- Adak hamamı
- Arife hamamı
- Asker hamamı
- Bayram hamamı
- Bebeğin kırk hamamı - Çifte hamam

- Damat hamamı
- Gelin hamamı
- Loğusa hamamı
- Perşembe hamamı - Sünnet hamamı

- Yas alma hamamı

Hamam malzemeleri

- Hamam takımı - Hamamtası
- Hamamotu
- Kese

- Nalın
- Takunya
- Peşkir
- Peştamal
- Ponza taşı
- Sabunluk (kese, sabun, bazı yerlerde çamur-kil

vb. koymak için yapılmış, özel biçimli bakır kap)

Hamamın bölümleri

- Hamam kubbesi - Havuz (pisin)
- Göbektaşı
- Halvet

- Kurna
- Kurnabaşı - Külhan
- Ilıklık
- Soğukluk

Hamamda çalışanlar

- Hamamanası - Hamamcı
- Natır
- Tellak

Hamam deyince akla gelen diğerleri

- Hamamböceği - Ilıca
- Kaplıca

Deyimler/ mecaz-benzetmeler ve folklor

- Hamamcı olmak
- Hamama giren terler
- Hamam parası
- Hamamda şarkı söylemek (kolaydır)
- Hamamın namusunu kurtarmak
- Hamamoğlanı
- Hamamsuyu (ılıklaşmış, gevşemiş su)
- Çınçınlı hamam, kubbesi tamam, bir gelin aldım

babası imam (Folk. Bilmece-SAAT)
- Hamam tası gümüşten, ben anlamam bu işten

(folk. Türkü)