Osmanlı Devleti Döneminde Ankara’da Üzüm ve Bağlara Bakış

Eski isimlerinden biri Farsçada üzüm anlamına gelen Engür olan Ankara şehrinde asma bitkisinin yetiştirilmesinin tarihi, Antik dönemlere kadar uzanır ve birbirini takip eden uygarlıklarda bu üretim devam eder. Osmanlı Devleti zamanında üzüm, meyvenin kendisi ve ondan elde edilen mahsuller ile bir tüketim ve ticaret ürünü olarak, diğer şehirlerde olduğu gibi Ankara’nın halkının da yaşamında önemli bir yer tutar.

Bağların ve üzümün Osmanlı dönemi Ankara'sındaki varlığını, şehre gelen seyyahların yazılarından ve tutulan salname, Şer'iyye Sicilleri gibi devlet kayıtlardan görmek mümkündür. 16. yüzyıl devrini anlatan Polonyalı Simeon, seyahatnamesinde Ankara'dan başka bir yerde bulunmayan nefis koyu bir şaraptan bahseder. 16. yüzyılda Ankara'ya gelen Alman gezgin Hans Dernschwam, Rumlar'dan aldıkları şarabın pahalı oluşuna değinir.

16. yüzyılda (Kanuni Sultan Süleyman dönemi) Avusturya'nın Osmanlı elçisi olan Ogier Ghiselin de Busbecq, Anadolu'yu gezmiş ve Ankara'da bulunduğu sırada olan anılarında kuru üzümden yapılan, karla da soğutulup içilebilen şıradan bahseder, ayrıca üzümlerin muhafaza edilmesinde kullanılan bir yöntemi açıklar:

"Bir miktar iyice olgunlaşmış iri taneli üzüm salkımlarını alıyorlar güneşin sıcaklığı dünyanın bu bölgesinde üzümü kolayca olgunlaştırıyor. Toprak bir küpün veya tahta bir fıçının dibine önce bir kat dövülmüş hardal tohumu serip üzümleri üzerine yerleştiriyorlar. Üstüne bir kat daha hardal tohumu yayarak bastırıyor, etrafını da hardal tohumu unuyla iyice sıkıştırıyorlar. Fıçı böylece ağzına kadar üzümle dolunca içine aldığı kadar mayalanmamış çok taze şarap doldurulup kapatılıyor. Sıcaklar gelip de susuzluk çökünce fıçıyı açıp üzümleri ve suyunu satıyorlar. Türkler bu suyu üzümler kadar seviyor."

Polonyalı Simeon'un Seyahatnamesi: (17. yüzyılın ünlü bir seyyahı) Hrand D. Andreasyan'in çevirisi kapak fotoğrafı Türk Mektupları: Flaman asıllı Avusturyalı diplomat ve yazar Ogier Ghislain de Busbecq un Türk mektupları kitabından bir gravür.

Çetinkaya'nın belirttiği üzere (2020) sicil kayıtlarından, 17. yüzyılın son çeyreğinde kente gelen Hollandalıların şarap yapımı için üzüm satın aldıkları anlaşılmaktadır.

19. yüzyılda Ankara'da bulunan Alman kâşif ve bilim insanı Heinrich Barth'ın seyahatnamesinde Hasan Dede Köyü ve Elmadağ'ın Erdige Köyü'ndeki üzüm bağları olduğunu bildirmiştir.

İngiliz subayı Frederick Burnaby 19. yüzyılda Ankara'da bulunduğu sırada bir Türk Beyi'nden aldığı yemek davetine olan iştirakinde masada bulunan Ermeni ürünü kırmızı ve beyaz şarap, rakı ve brendi şişelerinden bahseder.

19. yüzyıl Ankara'sını anlatan İlber Ortaylı (1994), Ankara halkının yazın bağlara çıktığını, Etlik, Keçiören, Dikmen ve Çankaya'daki bağ evlerinden bahsetmektedir. Macar siyasetçi Bela Horvath da 1913'te geldiği Ankara vilayetinde, Köprüköyü'nde bulunan halkın yazın İğdebeli'de bulunan bağlarına geldiğini yazar.

Yıldırım'ın (2006) yaptığı araştırmada, 1893 miladi yılına ait Ankara salnamesinde Kalecik ve İstanoz (Zir vadisi) ve Nallıhan'daki üzüm mahsulatının yazılı olduğu anlaşılır.

Koçak'ın (2013) yaptığı bir diğer araştırma ise bağlardan alınan üzüm hasılatını ve dönemin Ankara vilayeti dahilinde bulunan sancaklardan yapılan ihracatı da ortaya çıkarır. Buna göre 19. yüzyıl Ankara'sında yaşayan halkın bağları Etlik, Keçiören, Büyük Esat, Ayrancı, Dikmen ve Çankaya'da yer alır. Sadece Ankara sancağında 9.565 bağ ve meyve bahçesi bulunur. 1890'da Ankara, Kırşehir, Kayseri, Yozgat ve Çorum sancakları ile Ankara Vilayetinde üzüm bağları 250.000 dönümdür ve buralardan 32.050.000 kilo üzüm hasadı yapılmıştır. Koçak'ın bu konuda salnamelerden topladığı diğer bilgiler aşağıdaki gibidir:

Aynı çalışmada Ankara Vilayeti dahilindeki Kırşehir sancağından 1891, 1893, 1900 ve 1902 yıllarında ve Kalecik'ten ise 1907'de üzüm ihracatı yapıldığı anlaşılır.

Bu yazı dahilindeki Osmanlı Devleti'nin arşiv kayıtlarında bulunan Ankara sancağı ve vilayetindeki üzüm yetiştiriciliğine ait bilgiler bu konunun kapsamlı bir araştırma konusu olabileceğini göstermektedir.

KAYNAKÇA

- Andreasyan, Hrand Der (2007). Polonyalı Simeon'un Seyahatnamesi. Kesit Yayınları, İstanbul

- Barth, Heinrich (2017). Trabzon'dan Üsküdar'a Yolculuk, 1858. Çev. Selma Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul

- Burnaby, Fred (1999). At Sırtında Anadolu, Çev. Fatma Taşkent, İletişim Yayınları, İstanbul.

- Busbecq, Ogier Ghiselin de (2014). Türk Mektupları. İş Bankası Kültür Yayınları - Çetinkaya, Canan (2020). "Ankara'da Gayrimüslim Tüccarlar ve Sof Ticareti (XVII. Yüzyıl)". Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi, 1: 97-117,

- Dernschwam, Hans (1987). İstanbul'a ve Anadolu'ya Seyahat Günlüğü. (Çev.) Yaşar Önen, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları

- Horvath, Bela (2010). Anadolu 1913, Çev. Tarık Demirkıran, Tarih Vakfı Yurt Yayınları

- Koçak, Asuman (2013). Salnamelere Göre Ankara Vilayeti (1871- 1907). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara

- Ortaylı, İlber (1994). 19. Yüzyılda Ankara, Ankara Ankara, Yapı Kredi Yayınları, 109-119

- Texier, Charles(2002). Küçük Asya. Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Yayını

- Yıldırım, Birsen Edanur (2006). Ankara Sancağı'nın Tarihi Coğrafya Bakımından Yerleşme ve Nüfusu (1871-1907). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara