Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi'nde 13 Mart 2020 tarihinde açılışı gerçekleştirilen “Bir Başkent Tasavvuru:
Jaussely Ankara’sı” Sergisi, erken Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen, 1927 Ankara İmar Planı yarışmasında
ikinciliği elde etmiş olan mimar-şehirci Leon Jaussely’nin meslek üslubuna dair gün yüzüne pek az çıkmış bilgi ve
belgelere yaslanarak hazırlanmış, Ankara’yı ve ‘Başkent’ in gerçekleşmemiş hikayesini yansıtmaktadır
''Bir kent için yapılan her plan, her tasavvur o kentin devam eden öyküsünün ve kültürünün bir parçasıdır''
(Balibar, Wallerstein, 2007, sf.120).
Jaussely Ankara Planı, Ankara’nın başkent olma serüveninde gerçekleşmemiş bir plan olmakla birlikte, kentleşme öyküsünde yer alır ve ‘kentlinin inşası’ sürecinde katkısı olan bir tasavvur olarak önem taşır.
Genç Türkiye Cumhuriyeti, 1920'lerde sadece bir sembol değil, yeni dünya anlayışının tüm işlevlerini yerine getirebilecek ve ona uygun yaşam biçimini yansıtacak bir başkent kurmak istemiştir. Dolayısıyla imar işleri öncelikli tutulmuş, önemli yatırım ve kamulaştırmalar gerçekleştirilmiştir. Ankara, şehircilik, mühendislik, mimarlık proje ve uygulamalarında yabancı uzmanların karşı karşıya geldiği bir arena olmuştur.
Cumhuriyet’in kurucuları Ankara’ya ilk geldiklerinde, diğer Anadolu kasaba ve şehirlerinden çok da farklı olmayan bir yerle karşılaşmışlardır. Şehir, kalenin çevresinde kümelenmiş Ulus Meydanı’na uzanan dar sokaklı birkaç mahalleden ibarettir ve ağaçtan, yeşilden yoksun bir bozkırı, gelişmemiş bir köyü andırmaktadır. “Şehrin fiziksel yapısı demiryolu (1892), su (1890) ve civardaki bağ evleriyle sınırlıdır." (Tankut, 1990. sf.12) Bu süreçte en önemli girişim Ankara İmar Planı'nın elde edilmesi olmuştur. Bir başkentin tek elden ve kısa zamanda bir plan disiplini içinde kurulması 20. yüzyıla özgü bir olgudur; Ankara da dünyada bu biçimde geliştirilen dört örnekten (Kanberra-1911, İslamabad-1961 ve Brazil-1957 ile birlikte) biridir. Ankara'nın yeniden yapılandırılması için 417 sayılı yasa ile İstanbul’daki Şehremaneti ile aynı görev ve sorumluluğa sahip Ankara Şehremaneti kurulmuştur. Şehremaneti Ankara'da batılı anlamda gerçekleştirilmek istenen tüm imar faaliyetlerini yerine getirecek bir uygulama örgütü olarak görülür. İlk faaliyeti şehrin mevcut durumunu saptayan 1/4000 ölçekli hâlihazır haritanın yaptırılmasıdır. Ardından bir de kadastro şeması çıkarılmıştır. Bu belge, bir yanıyla Ankara'nın gelişme yönü ve büyüklüğünü de ifade etmektedir. Başkente, nüfus artışıyla birlikte gelen plansız imar girişimlerine karşı, yön verici bir ilk harekettir.
“Çünkü bir kent için yapılan her plan, her tasavvur, gerçekleşmemiş de olsa, o kentin devam eden hikayesinin ve kültürünün bir parçasıdır”
Ne var ki kentsel gelişmeyi yönlendirecek bütüncül ve modern bir imar planlama girişimi zorunludur ve bu hükümetin en önemli uygarlık görevidir. Bu amaçla, 1924 yılında C. Lörcher’e ilk plan ısmarlanmıştır. Alman mimar, mevcut ''Angora'' ve ’yeni yerleşme bölgesi’ için iki ayrı plan hazırlamış, önerilerinden ancak yeni şehir için olan kısmı kabul edilmiştir. Planın kabul edilme nedeni beğeniden çok, tırmanan konut buhranı ve yeni yapı ihtiyacıdır. Lörcher Planı doğrultusunda, bugünkü Yenişehir ve Kızılay alanında ‘kamulaştırmalar’ yapılmış ve 100 hektara yakın bir alanda yapılaşmalar gerçekleştirilmiş; böylelikle günümüze kadar gelen Ankara'nın temel yol şeması ortaya çıkmıştır.
Ne var ki, bu plan Ankara’da bir kent imajı yaratmaktan veya genel bir gelişme şeması tariflemekten uzak kalmıştır. Durumdan endişe duyan Cumhuriyet yöneticileri, yabancı uzman konusundaki 'kuşkularına' rağmen yabancı mimarlar aracılığıyla yeni bir plan yaptırılmasında karar kılmışlardır.
Fransız ve Alman kültürlerine aşina, dönemin İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ve Şehremini Asaf Bey sorumlu bürokratlar olarak konuyu ele alırlar. İlk fikir, Profesör Hoffmann'a bir plan yaptırmaktır. Ne var ki Hoffmann, Mayıs 1927’de Almanya'ya giden heyetin teklifini geri çevirir ve yerine iki genç mimar tavsiye eder: Hermann Jansen ve Joseph Brix Fransa'nın eski (1925) Türkiye Büyükelçisi Albert Sarrault da heyete üçüncü bir Fransız adayı empoze eder: Léon Jaussely.
Ankara için alternatif planlar elde etmeyi sağlamak üzere bu üç mimar-şehirci arasında bir imar planı yarışması düzenlenmesi benimsenir. 1927 yazında, üç yarışmacı, ''yer görme'' için Türkiye'ye davet edilir. Gezi sırasında katılımcılara 1/4000 ölçekli Ankara halihazır haritası verilir ve altı ay sonunda kentin gelişme ve imar planını üretmeleri istenir.
Bu siparişte, planın eski şehir ve yeni kentin gelişme yönü ve alanlarını kapsayacak şekilde bölgelere ayrılması, yerleşme düzeninin tanımlanması, yol güzergâh ve genişliklerinin belirlenmesi istenmektedir. Jüri değerlendirmesi sonucu sıralamada birinci olana 800, ikinciye ise 200 lira para ödülü verilecektir.
Kasım 1928'de, hazırladıkları projeleri Alman yarışmacılar Berlin’deki, L. Jaussely ise Paris'teki Türk Sefaretine teslim eder. Projelerin değerlendirilmesi için belirlenen jüri heyeti, teslimden altı ay sonra 15 Mayıs 1929'da toplanır ve sonucu 19 Mayıs günü Hakimiyet-i Milliye gazetesinde ilan eder:
''Jüri Tetkik Heyeti işini bitirdi, reyler Jansen projesi üzerinde toplandı. .... Fransız Jaussley'in plânı ile Alman Jansen'in plânı arasında yapılan mukayesede her ikisi de mükemmel şehircilik esaslarına istinat eden bu plânlardan Jaussley'inkinin gayri kabili tatbik ve gayri iktisadî olduğunu,... göstermişti' (Hakimiyet-i Milliye, 1929, 19 Mayıs, Pazar).
1875 senesinde Fransa’nın Toulouse şehrinde doğan, Ankara İmar Planı yarışmasında ikincilik kazanan Léon Jaussely'nin 1927 yılında Ankara ile kesişen öyküsünü anlatan “Bir Başkent Tasavvuru: Jaussely Ankara’sı” Sergisi, Covid-19 salgını ve önlemleri nedeniyle 16 Mart itibariyle müze ve sergi mekanlarının kapanmasının ardından izleyiciler ile uzun süre buluşamadı.
Léon Jaussely, yeni kent planlarında ve imarında kullandığı altı şehircilik ve mimarlık yaklaşımını Ankara İmar planında da kullanarak, yeni bir başkent hayal etmiştir: -
Metropoliten Sistem: ‘Büyük Şehir’
- Yeşil Sistem: ‘Park Ağı’
- Toplumsal Sistem: ‘Halk Sağlığı ve Sosyalizasyon’
- Fonksiyonel Sistem: ‘Kentsel Bölgeleme’
- Yerel Sistem: ‘Mahalle’
- Mimari Sistem: ‘Yapı ve Ada Tipolojileri’
Sizleri, Haziran ayında açılan ve 30 Eylül'e kadar Erimtan Müzesi’nde devam edecek olan, 1903 yılında henüz mimarlık son sınıf öğrencisiyken ‘Grand Prix de Rome’ ödülünü bir kent meydanı projesiyle kazanmış, böylece, Villa Medici’de yaşama ve Henry Prost, Tony Garnier, Ernest-Michel Hébrard ve Louis Bonniet gibi çağdaşları ile fikir alışverişinde bulunma şansı elde etmiş, Berlin imar planı yarışmasında tıpkı Ankara'da olduğu gibi Hermann Jansen'in ardından ikinci olmuş, Barselona, Paris Gelişim Planı yarışmalarında birincilik kazanmış ve uygulamalarını sürdürmüş, Fransız PTT teşkilatının baş mimarı olarak sayısız yapı tasarlamış, Fransa'da mimarlar ve şehirciler odalarının kuruluşunu gerçekleştirmiş, Fransız İmar Yasası'nı kaleme almış, yirmi kadar Fransız kentinin imar planını yapmış, 1920'de Mimari alanda 'Légion d’Honneur' ödülüne layık görülmüş Mimar/ Plancı Jaussely'nin Ankara için yaptığı Başkent tasavvurunu izlemeye davet ediyoruz.
Sergide ayrıca, çağdaş sanatçı Aslı Tanrıkulu'nun ''Tasavvur'' adlı yerleştirmesinde gezerken kendi Ankara öykünüzü de bulabilirsiniz.
Çünkü bir kent için yapılan her plan, her tasavvur, gerçekleşmemiş de olsa, o kentin devam eden hikayesinin ve kültürünün bir parçasıdır.
- Büyük Larousse. (1986a). İstanbul: Milliyet Yayınları.
- BALIBAR, E., WALLERSTEIN, I. 2007. “La forme nation : histoire et idéologie”, Race, nation, classe kitabında, ss. 117-143.
- CENGİZKAN, A. (2004). Ankara'nın İlk Planı. 1924-1925 Lörcher Planı (Les premiers plans d'Ankara. Les plans Lörcher de 1924-1925). Ankara: Ankara Vakıf Enstitüsü/Arkadaş.
- GERAY, C. (2008). Şehirciliğimiz ve Ankara. Mülkiye Dergisi, 32 (261), 9-26.
- PÉROUSE, J. F. (1993). Ankara en 1927 radioscopie d'une jeune capitale. CERI/FNSP/AFEMOTI (n.d.). https://doi.org/10.3406/ cemot.1992.1005
- Şehremaneti, T. A. (1929). Ankara şehrinin Profesör M. Jaussely, Jansen ve Brix tarafından yapılan plan ve projelerine ait İzahatnameler. Ankara: Hakimiyet-i Milliye Matbaası.
- TANKUT, G. (1990). Bir Başkent'in İmarı: 1929-1939. Ankara: ODTÜ Yayınları.
- YAVUZ, F. (1952). Ankara'nın İmarı ve Şehirciliğimiz. Ankara: A.Ü.S.B.F. Yayınları.
- l’Architecture et du Patrimoine
- Centre d’Archives d’Architecture du XXe Siècle, Archives Nationales du Monde de Travail
- http://www.archivesnationales.culture.gouv.fr/camt/fr/egf/ donnees_efg/1997_025/1997_025_INV.pdf
- Musée Départemental Albert Khan
- TC.Milli Kütüphane
- Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi
Bilkent Üniversitesi, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Fransız Kültür Ankara, Erimtan Müzesi, Jotun, RAZ Mobilya, MESA desteğiyle gerçekleştirilmiştir.
Sergi Ekibi
Sergi: Deniz Altay Baykan, Hatice Karaca
Koordinasyon: Deniz Altay Baykan, Hatice Karaca
Metinler: Deniz Altay Baykan
Metin derleme: S. Ayşegül Tokol
Sergi tasarımı: Burcu Balaban
Grafik tasarım: Ceren Önal, Burcu Balaban
Enstalasyon: Aslı Gibidir
Dijitaller - Modellemeler: Kubilay Yaldır, Ayşe Civaş, Eda Erol
İletişim: Hatice Karaca, Deniz Altay Baykan, Melike Temiz
Arşiv tarama: Deniz Altay Baykan
Kaynak tarama: Ayşe M. Altınsoy, H. Eylül Baylaz, Çolpan Ertem, Aylin Yazıcı
Baskılar: Golden Reklam
Model uygulama: RAZ Mobilya, Tolga Antebelli
| Yazar | Deniz Altay Baykan |
