Ankara Yahudilerinden Moiz Benforma’nın (Bilman) sahibi olduğu Yıldız Tecim Evi, Ulus Meydanı’nda eskiden Taş Han’ın karşı tarafında bulunan Özel İdare’ye ait 7 dükkandan birinde faaliyet gösteriyordu. Anafartalar Caddesi No: 6 adresinde yer alan bu dükkanda Bosch marka buzdolabı, fırın, Argo marka taksimetre, Alman malı Continental araba lastikleri, Fransız malı Peugeot marka bisiklet, Macar malı Tungsram ampul, benzin, makine yağları vb. ürünler satılıyordu. Oldukça büyük bir mağaza olan Yıldız Tecim Evi, Ankara’da bisiklet satışı yapan ilk mağazalardan biri olarak biliniyor.
Yeni gelişen Ankara’da ihtiyaç duyulan birçok ürünü tüketicilere ulaştırmayı başardığı için mağazanın işleri çok iyiydi. Böylece Moiz Bilman kısa sürede Ankara’nın sayılı zenginleri arasına girmekte gecikmedi. Öyle ki Ankara’da çok az sayıda kişinin arabası olduğu bir dönemde, hem yazlık (üstü açık) hem de kışlık (üstü kapalı) Buick marka iki arabası vardı. Mağazanın bir şubesi de, Ulus’ta Bankalar Caddesi üzerinde (Atatürk Bulvarı) No: 3 adresinde bulunuyordu.
1920’li yıllarda açıldığını tahmin ettiğimiz Yıldız Tecim Evi’ne ait ilk kayıtlara, 1930 yılında Osman Veliettin tarafından hazırlanan Ankara Rehberi’nde rastlıyoruz (Veliettin, s.106). 1933 yılına ait Şark Ticaret Yıllığı’nda Moiz Benforma, otomobil malzemeleri satıcıları bölümünde bulunuyor (ŞTY, s.260). “Bozkırdan Sanayinin Başkentine” adlı kitapta ise Moiz Benforma’nın adı, 1940’lı yıllarda otomobil ithal eden ve otomobil parçası satan firmalar listesinde yer alıyor (Bozkırdan Sanayinin Başkentine, s.94).
Yıldız Tecim Evi’nin Yıldız Tuhafiye’ye dönüşümü
Ankara Ticaret ve Sanayi Odası’nın 1946 yılında yayımladığı Adres Kitabı’nda, Moiz Benforma’nın “Tüccar terziler ve tuhafiye tüccarları” kategorisine kayıtlı olduğu (Adres Kitabı, 1946) görülüyor. Aynı yıl yayımlanan Türkiye Kılavuzu’nda ise Moiz Bilman’ın iş yerinin “Yıldız Tuhafiye” adıyla kayıt edildiğini görüyoruz. (Orak, s.226). Her iki kayıtta da firmanın adresinin değişmemiş olması, firmanın aynı adreste iş değişikliğine gitmiş olabileceğini düşündürüyor.
İş değişikliğinin olası nedenleri arasında, ithal ürünler satan mağazaların II. Dünya Savaşı yıllarında mal tedariki konusunda yaşadıkları sıkıntılar akla geliyor. Nitekim benzer durumdaki bazı firmaların bu dönemde işyerlerini kapattıkları biliniyor. Bir diğer etken olarak da 1942 yılında çıkartılan Varlık Vergisi Kanunu’nun Müslüman olmayan tüccarlar ve özellikle de Yahudi tüccarlar üzerinde yaptığı yıkıcı etki düşünülebilir. Elimizdeki bilgilerden Yıldız Tecim Evi’nin, iş değişikliğine gitmekle birlikte varlığını bir süre daha sürdürdüğü anlaşılıyor. Firmanın 1950 Ankara Telefon Rehberi’nde, “Bilman Moiz: Yıldız Tecimevi, Ulus Meydanı No. 6” adresinde kayıtlı olduğu görülüyor (Ankara Telefon Rehberi 1950, s.248). Aynı şekilde 1950 yılında Ankara Ticaret ve Sanayi Odası’nın yayımladığı Adres Kitabı’nda Moşe Bilman: tuhafiye, elbise, şapka ve elektrik malzemeleri satıcısı olarak yer alıyor (Adres Kitabı 1950, s.115).
1953 Ulus’da dönüşüm, istimlakler ve işyerinin bulunduğu binanın yıkılması
Ankara’da 1953 yılı istimlakleri sırasında Yıldız Tecim Evi’nin de aralarında bulunduğu Özel İdare’ye ait 7 dükkan ile birlikte, Anafartalar Caddesi üzerinde aynı sırada yer alan diğer dükkanlar istimlak edilerek yıktırıldı (G. Dinçer, s.41). Bu yıldan sonra Ankara’da Moiz Bilman ve firmasına ait kayıtlara rastlanmıyor. Beki L. Bahar, II. Dünya Savaşı sonrası varlıklı tüccarların Ankara’dan İstanbul’a göç ettiklerinden bahsediyor. Bu aileler arasında Farih-Baruh, Hananel, İzak Lombrozo ile birlikte Moiz Bilman’ın da adı geçiyor. (Beki L. Bahar, s.186).
Bu bilgilere dayanarak, 1920’li yıllar içinde Ankara’da işe başlayan Moiz Bilman’ın 1940’lı yılların ortalarında aynı adreste iş değişikliği yaptığını ve kabaca 1950’li yılların ortalarında Ankara’daki işini bırakıp İstanbul’a yerleştiğini ve ticari hayatına burada devam ettiğini söyleyebiliriz.
Moiz (Benforma) Bilman ailesi
Yıldız Tecim Evi’nin sahibi 1903 doğumlu Moiz (Benforma) Bilman, Ankara kökenli Yasef (Yusuf) Benforma ve Bursa kökenli Dina Benforma’nın tek erkek evladı olarak dünyaya geldi. Raşel Benforma (Albukrek/Ender), Ester/Roza Benforma (Araf/Ağlamaz), Fani/Firdevs Benforma ve Loisa Benforma (Gerez) adları ile bilinen 4 kız kardeşi olduğu biliniyor (G. E. Hazan, s. 12-76).
Moiz (Benforma) Bilman, İstanbul’da çok iyi okullarda okudu. Önceleri Eskişehir’de oturan ailesi Ankara’ya taşınınca okulunu bitirdikten sonra Ankara’ya geldi. Bu arada ‘Benforma’ soyadını taşıyan ailesi 1936 yılında Soyadı Kanunu çıkınca ‘Bilman’ soyadını aldı. Babası Yasef (Yusuf) Benforma Bilman, tenekecilik mesleği ile uğraşıyordu. Ankara’da soba ve bahçe malzemeleri satan bir dükkanı vardı (G. E. Hazan, s. 12-76).
Yasef (Yusuf) Benforma ailesi, çocuklarını büyüdükten sonra Eskişehir’den Ankara’ya taşındı. Ailenin Ankara’ya geliş tarihi kesin olmamakla birlikte, 1920’li yıllarda, muhtemelen Cumhuriyet ilanı sonrasına denk geliyor. Aile evinin ilk yerini bilmiyoruz. Ancak Yahudi Mahallesi’nde oturmuş oldukları tahmin edilebilir. Yahudi Mahallesi’ndeki evlerin eski olması ve Yenişehir’e taşınma modası, varlıklı ailelerin Yahudi Mahallesi’nden başka semtlere taşınmasında etken oldu.
Yenişehir’de yeni bir yaşam
Yasef (Yusuf) Benforma ailesi de Yenişehir’e taşınma modasına uyanlardandı. Aile 1930’lu yılların başında Yenişehir’de bir ev yaptırdı. Daha sonra Moiz Benforma (Bilman) da babasının Yenişehir’deki evinin karşısına iki katlı büyük bir villa yaptırdı. Damadı Albert Ağlamaz da bitişiklerinde benzer bir evde oturuyordu (Beki L. Bahar, s. 117). Moiz Benforma (Bilman) ve piyano çalan karısı Beki (Rebeka Saranga) birlikte Yenişehir’deki iki katlı bu villada oturdular.
Jozef ve Besim Ömer adlı iki çocukları oldu. Evlerinde yardımcı olarak aşçı ve çocukların bakımını üstlenen dadıları vardı. Moiz Benforma (Bilman) ilk karısından boşandıktan sonra ikinci evliliğini yine Beki adlı başka bir kadınla yaptı. İkinci karısından da Dina ve Mordo isimli iki çocuğu daha oldu (G. E. Hazan, s.17).
Gizel Ender Hazan’ın belirttiğine göre bu ev, Sağlık Sokak’ta bahçe içinde bulunuyordu. Evin bahçesinde mermerden iki tane süs havuzu vardı (G. E. Hazan, s. 15, 16). Aileye ait fotoğraf albümünde, Yasef (Yusuf) Benforma ve diğer aile üyelerinin Yenişehir’deki evin bahçesinde çekilmiş çeşitli fotoğraflarına rastlıyoruz. Beki L. Bahar, bahçesinde gülleri ve fıskiyeli havuzları ile dikkati çeken bu evin, Yenişehir’de Tuna Caddesi ile Ataç Sokak’ın kesiştiği köşede bulunduğunu belirtiyor.
Beki L. Bahar, Moiz Benforma (Bilman) ile ilgili olarak aktardığı bir anısıyla yazımızı sonlandıralım; “Kuru toprak bahçesinde hurda görünümlü iki araba dururdu, bu araçları satamadığını ve elinde kaldığını söylerdi. Evlerinin içinde yemek odasının bir köşesinde o zamanlar için büyük ve lüks sayılan bir buzdolabı dururdu. Moiz Benforma Bilman’ın eşi, benim teyzemin kızı idi. Misafir odasında da teyzemin kızının çeyizinde getirdiği bir piyano vardı. Adamın cimriliğine dayanamayan İstanbullu, kolej mezunu güzel karısı, eve aldıkları Türk pansiyonere aşık olunca, iki çocuğa rağmen boşanıp o adama varmıştı da, boşanmanın hiç görülmediği Ankaralılar arasında büyük bir olay olmuştu.” (Beki L. Bahar, s. 117).
Şubat 2021/Ankara
Yararlanılan Kaynaklar
01) Osman Veliettin, Ankara Rehberi, 1930
02) BYEGM fotoğraf Arşivi
03) Şark Ticaret Yıllığı, 1933
04) Bozkırdan Sanayinin Başkentine, ASO Yayını, 2013
05) Uğur Tunalı Arşivi, Cumhuriyet’in Başkenti, Atila Cangır, Ank. Üniversitesi Yayını, 2007
06) Adres Kitabı, Ankara Ticaret ve Sanayi Odası, 1946
07) Hüseyin Orak, Türkiye Kılavuzu, 1946
08) Ankara Telefon Rehberi, 1950
09) Adres Kitabı, Ankara Ticaret ve Sanayi Odası, 1950
10) Güven Dinçer, Ulus’tan Samanpazarı’na Anafartalar Caddesi’nin Öyküsü, İdeal Kent, sayı 11, 2014
11) Beki L. Bahar, Ankara Yahudileri, 2003
12) Gizel Ender Hazan, Hatıralar, 2017
;){kind=link}
Yorumlar (0)